Kim Thúy - nhà văn từng đoạt giải thưởng văn học, bàn về chủ đề của cuốn sách mới nhất Em

Giao Châu
2022-04-11
352




Từ “em” dùng để chỉ em trai hoặc em gái nhỏ trong một gia đình; hoặc chỉ
người nhỏ tuổi hơn trong mối quan hệ bạn bè; hoặc chỉ người phụ nữ
trong một cặp đôi.
Còn tôi thì lại thích nghĩ rằng từ “em” là từ đồng âm của động từ “aimer”,
tức “to love” trong tiếng Pháp, trong câu mệnh lệnh: aime.

Em, cuốn tiểu thuyết mới nhất của Kim Thúy, được mở đầu với một đoạn
văn xuôi như vậy nhằm làm nổi bật lên vẻ đẹp bất tận của ngôn ngữ.
Cuốn sách được tác giả lấy cảm hứng từ Chiến dịch Không vận Trẻ em
Việt Nam (Operation Babylift), một cuộc di tản hàng loạt con lai hai chủng
tộc khỏi Sài Gòn vào năm 1975 cũng như từ sự thống trị ngành công
nghiệp làm móng của người Việt Hải ngoại ở khắp mọi nơi trên thế giới.
Trong bối cảnh này, hành trình của các nhân vật bắt đầu được mở ra,
mỗi người lại tiếp tục cuộc sống của mình khi gặp những ngã rẽ bất
ngờ rồi cuối cùng lại đoàn tụ với nhau.

“Em” – một cuốn tiểu thuyết ngắn gọn và đầy chất thơ với từng câu
từng chữ đều được tác giả chọn lọc rất cẩn thận và có chủ ý. Mỗi một
đoạn văn và chương được trình bày ngắn gọn tựa như những mảnh
ghép ký ức khiến người đọc không ngừng tiếp tục lật từng trang để
khám phá. Giống như những tác phẩm trước của cô, Em tràn ngập
một niềm đam mê vô bờ bến của Thúy đối với những sắc thái của tiếng
Việt. Việc tất cả
các tên, thành ngữ, từ ngữ Việt Nam được viết đầy đủ dấu cho phép người

đọc có cơ hội tìm hiểu về ngôn ngữ cũng như truyền thống của đất nước

 Việt Nam, đồng thời mở ra một cái nhìn mới mẻ về thế giới bên ngoài.

“Khi bạn hiểu điều gì đó, bạn sẽ cảm nhận được tình yêu,” Thúy giải thích
với tạp chí Culture trong cuộc gọi video từ nơi cô đang sống, Montreal,
vào tháng Một vừa qua.

Trong cuộc trò chuyện đó, Thúy cũng thảo luận với chúng tôi về chủ đề
của Em, về con đường viết lách cũng như những dự định sắp tới của cô.
Chị sẽ mô tả Em như thế nào với một người chưa bao giờ đọc qua sách

 này?

Một cuốn sách ngắn gọn chăng? Để đọc xong cuốn sách này chắc sẽ 

không cần nhiều hơn một tiếng rưỡi đồng hồ đâu, cùng lắm là hai tiếng

 thôi. Tôi hy vọng rằng Em sẽ mang đến cho độc giả những câu hỏi về điều

 gì là đúng và điều gì là sai. Mỗi câu chuyện đều có nhiều khía cạnh cần

 tìm hiểu, và hầu hết mọi người luôn cảm thấy bản thân mình là đúng. 

Nên nếu chúng ta biết lắng nghe lẫn nhau thì có lẽ chúng ta có thể hiểu rõ

 hơn về thực tế này. Tôi chỉ hy vọng rằng sau khi đọc xong, những gì đọng 

lại trong lòng độc giả sẽ là cảm giác này vì tôi không nghĩ rằng họ có thể 

nhớ hết chi tiết của tất cả các nhân vật hay sự kiện đâu.
Góc nhìn là một trong những chủ đề của cuốn sách. Như bạn đã nói, một 

số người nhìn nhận cuộc chiến này là Chiến tranh Việt Nam, còn một số 

người khác lại gọi đó là Chiến tranh Hoa Kỳ.

Cả hai đều đúng vì thực tế là như vậy. Tùy thuộc vào vị trí của bạn, bạn sẽ
nhìn nhận vấn đề một các khác nhau. Có một tác phẩm nghệ thuật mà khi

bạn nhìn vào đó, bạn sẽ thấy một quả táo nguyên vẹn ở trong gương,

 nhưng ở mặt khác thì quả táo đó lại bị thối rữa. Tất nhiên là cả hai hình

 ảnh đều đúng 

và đều là cùng một quả táo, nhưng nếu nhìn ở trong gương thì không thể nào

 thấy phía còn lại. Tôi mong rằng các độc giả sẽ đọc cuốn sách này với tâm 

thế là để tìm kiếm cái đẹp, để mưu cầu cái đẹp ở khắp mọi nơi.
Ở trang bìa cho bản tiếng Pháp của Em là một bức tranh của nghệ sĩ gốc
Quebec Louis Boudreault về một chiếc hộp với rất nhiều sợi dây chằng chịt.
Chị có thể chia sẻ một chút về ý nghĩa của bức tranh này được không?

Phong cách nghệ thuật của Louis là tạo ra rất nhiều bức tranh thêu với những
sợi chỉ thừa hoặc chưa được buộc. Điều này quả thực rất hợp với cách kể
chuyện của tôi, không cần mở đầu hay kết thúc. Khi chúng ta kể câu chuyện
về một ai đó, chúng ta không nhất thiết phải nói về nơi mà họ sinh ra hoặc
nơi mà họ đang sống, ta chỉ cần nói về người đó trong một thời điểm nhất
định mà thôi. Và bạn không biết điều gì sẽ xảy ra sau đó hay không biết
người
đó sẽ làm gì vào 3 hay 10 năm sau, đúng chứ? Tôi cho phép bản thân kể
những câu chuyện theo cách đó, nghĩa là tôi chỉ tập trung vào phần quan
trọng nhất đối với thông điệp mà tôi đang truyền tải. Louis nói rằng tôi có

 thể nghịch những sợi chỉ này. Thường thì bạn sẽ không chạm vào các tác

 phẩm của anh ấy. Nhưng ngay sau khi bạn đặt nó vào ô tô và mang về nhà, những
sợi chỉ này sẽ bị xê dịch. Và đó cũng là cách mà cuộc sống này vận hành
– không bao giờ đứng yên. Những sợi chỉ như tượng trưng cho cuộc sống
vậy, không chắc chắn và luôn bị lung lay bởi gió.
Các nhân vật trong cuốn sách của chị luôn hiện lên với một hình ảnh rất 

kiên cường, bất chấp sự ảnh hưởng của chất độc da cam hay khói độc

 từ tiệm làm móng.Chị có thể cho biết tại sao chị quyết định nói về ngành

 công nghiệp làm móng và mối liên kết đó đến từ đâu?

Một vài người bạn của tôi đang làm trong ngành này nên tôi đã đến tiệm

 làm móng và có cơ hội trò chuyện với các người thợ ở đây. Tôi thích đến

 đó chỉ để tâm sự với những người phụ nữ này và tìm hiểu về công việc

 mà họ đang làm. Tôi quan niệm rằng bất cứ điều gì trên thế giới này, nếu 

chúng ta bắt đầu tìm hiểu, dành thời gian và quan tâm đến thì chúng ta 

sẽ biết được câu chuyện đằng sau đó. Tôi cứ tự hỏi là tại sao chúng ta 

cứ bắt đầu mọi thứ bằng cách đi  làm móng nhỉ? Nguyên tắc này từ đâu

 ra vậy? Sao lại có truyền thống này chứ? Và đó cũng là lúc tôi biết về 

căn bệnh ung thư và tất cả các chất độc hóa học khác. Tôi có một người

 bạn đang mắc phải căn bệnh ác tính này và để điều trị thì các bác sĩ đã

 phải mổ da cho cô ấy. Hình ảnh da mặt của cô ấy được lấy ra để làm

 sạch các khối u bên trong luôn ám ảnh tôi từ khi đó. 

Và khi tìm được sự liên kết giữa căn bệnh ung thư với các chất độc hóa 

học mà bạn tôi phải hít thở hàng ngày, tôi bắt đầu tìm tòi trên trang New 

York Times, một trang báo hay có các chuyên mục viết về vấn đề này và 

từ đó  nhận ra rằng mọi thứ đều liên quan với nhau, nghề làm móng thực

 sự là kết quả của cuộc di tản của Việt Nam sau khi kết thúc chiến tranh.

Là một nhà văn, chắc hẳn chị đã gặp gỡ rất nhiều người và được nghe qua

 rất nhiều câu chuyện. Chị có hệ thống lại hoặc có một cách nào đó để nhớ hết 

những câu chuyện đó không?

Tôi nên như vậy nhỉ. Giờ tôi đã đến cái tuổi bắt đầu quên quên nhớ nhớ rồi
nên tôi nghĩ mình phải ghi chép lại tất cả mọi thứ thôi. Nhưng không, tôi 

sẽ không làm như vậy đâu, và đó là điều xa xỉ khi trở thành một nhà văn

 đấy. Ngay khi bạn ngồi xuống để viết về điều gì đó tức là bạn đang dành

 thời gian để quay trở về ký ức của mình. Bạn kết nối với những phần ký

 ức vốn luôn hiện hữu trong trí óc của bạn mà bạn cứ ngỡ là mình

đã quên mất.

Các nhà khoa học đã chứng minh rằng khi trở nên thụ động, ví dụ như 

chỉ đi bộ, đẩy xe đẩy, đi tắm hoặc rửa bát, thì não của bạn sẽ kết nối với

 các bộ phận mà chúng ta không thể tiếp cận khi đang hoạt động. Tôi nghĩ

 điều xa xỉ của việc  trở thành một nghệ sĩ hay một nhà văn là bạn có thể

chỉ ngồi yên và để các tế bào não kết nối với những bộ phận đó. Bạn có

 thể nghĩ rằng não đang không hoạt động, nhưng thực tế là có. Vì vậy,

cách mà tôi hệ thống tất cả mọi thứ là đi tắm. Nghe thì có vẻ không thân

 thiện với môi trường lắm nên thỉnh thoảng tôi mới làm thôi. Mỗi khi tắm,

đầu tôi luôn nảy ra rất nhiều ý tưởng. Có một vài đoạn trong cuốn Em đã

đến trong khi tôi đang tắm. Giờ tôi có thể nói cho bạn biết giây phút nào 

trong lúc tắm mà tôi đúc kết ra những ý tưởng đó.

Chị có thể chia sẻ luôn với chúng tôi đó là đoạn văn nào không?

Đó là đoạn mà viên phi công lôi cô bé lên để giải cứu cô bé khỏi cuộc thảm

 sát.Tôi nhớ trong đoạn đó mình đang cố gắng mô tả chiếc áo choàng bởi

 vì tôi không biết làm cách nào để anh ta có thể kéo cô bé lên. Không biết 

sẽ nắm eo kéo cô bé lên? Hay là nhấc cô bé lên? Hay là xách tay kéo lên?

 Khi bạn viết về những điều như vậy thì bạn cần phải nắm thật rõ. Lúc đó 

tôi nghĩ rằng vì anh ấy không nán lại được lâu nên có lẽ anh ấy đã kéo 

áo cô bé lên chăng. Nhưng mà phải có cái gì đó trên chiếc áo chứ nhỉ?

 Lúc viết tôi luôn cố gắng không làm mất thời gian của người đọc. 

Đáp án dễ nhất có thể là do máu, hoặc do cô bé ấy nằm trong số những

 người đã chết. Nhưng điều đó thì khi đọc mọi người đều đã biết rồi.

Và đó là những lúc mà tôi cần phải đi tắm, bởi vì tôi đã mất khá nhiều

 thời gian, khoảng 24 hay 48 giờ gì đó, chỉ để suy nghĩ về mỗi vấn đề này.

 Tôi cũng đã tính viết rằng chiếc áo bị ố vàng, nhưng vì cái gì mà nó bị ố? 

Tôi không thể tìm thấy chi tiết nào diễn tả cho việc này được. Lúc đó tôi 

đang ở trong khách sạn. Lúc đó tôi đang ở trong một khách sạn, và bên 

ngoài thì trời đã trở nên chập choạng tối khi mặt trời bắt đầu lặn bên

cửa sổ. Tôi tự nhủrằng, “Không, bây giờ  một là tôi phải tìm cho bằng 

được chi tiết đó hoặc hai là tôi phải từ bỏ.” Thế là tôi bước vào phòng tắm, 

và vậy là xong! Chiếc áo choàng sẽ bị nhuộm màu bởi những kỷ niệm

 cùng với những hồi ức – Chiếc áo đã bị nhuộm màu bởi những kỷ niệm. 

Nghe có vẻ rất đơn giản, nhưng chỉ riêng việc suy nghĩ về từ để diễn đạt

 thôi mà khiến tôi mất đến 48 giờ đấy.

Tôi cũng làm tương tự như vậy khi tới đoạn mô tả tâm trạng nhân vật là 

một đứa trẻ con mới tỉnh dậy sau vụ thảm sát Mỹ Lai. Nếu là bạn thì bạn 

sẽ miêu tcảnh đó như thế nào chỉ trong một vài câu ngắn ngủi? Tôi tự 

hủ “Không, mình  không muốn miêu tả cô bé là một cái xác không hồn.

” Mọi người đều có thể tưởng tượng được điều đó mà. Tôi muốn làm sao

 diễn tả được sự thay đổi ngỡ ngàng này chỉ sau một đêm, từ khoảnh khắc

 đắm chìm trong hạnh phúc của một đứa bé được đón ngày sinh nhật cho

 đến niềm đau thương ngập tràn trong vụ thảm sát. Tại sao mọi chuyện lại

 xảy ra như vậy? Chỉ sau một giấc ngủ, từ một cô bé có đầy đủ cả bố lẫn 

mẹ yêu thương đùm bọc nhưng khi tỉnh giấc em lại không còn ai bên cạnh.

Từ một cô bé chìm vào giấc ngủ với những  bím tóc thắt gọn gàng giờ đây

 tỉnh dậy xung quanh lại là xác người phủ đầy những mảng bụi bám. 

Chính những chi tiết đó bạn sẽ thấy ngay sự thay đổi rõ rệt của số phận

 nhân vật. Và để viết ra được điều đó thôi cũng đã ngốn của tôi mất 48 giờ

 trong khách sạn đó. Tốn nhiều tiền lắm.
Ha ha. Cho nên mới nói điều xa xỉ của việc trở thành một nhà văn là bạn 

phảidành rất nhiều thời gian chỉ để chọn ra được một từ vừa ý.
Vậy khi viết lách, chị có đặt ra một quy trình hay một quy tắc cụ thể nào

 không?

Ngày nay chúng ta làm gì cũng có máy tính xách tay nên bạn có thể viết

 ở mọi lúc, mọi nơi. Có thể là viết khi ở trên xe buýt, ở sân bay, hay là ngay

 tại quầy bếp ở nhà. 

Tôi thì không có văn phòng riêng nên tôi sẽ thường vừa viết vừa nấu ăn 

ngay ở quầy bếp của nhà mình luôn. Khi nào đến giờ ăn thì tôi sẽ cất máy

 tính đi.

 Chuyện viết lách đối với tôi sẽ không phụ thuộc vào không gian vật chất 

xung quanh mà sẽ phụ thuộc vào tâm trí. Khi đó bạn dừng tất cả các

hoạt động khác ở bên ngoài  để dành không gian cho việc viết.

Thường thì tôi sẽ viết trong khoảng thời gian từ 11 giờ đêm đến 3 giờ sáng,

bởi vì mọi thứ xung quanh tôi lúc đó đều là bóng tối. Tất cả đồ vật trong

 nhà đều trở nên im lặng. Khi đó bức tranh mà bạn nhìn thấy sẽ nói chuyện

 với bạn, cho bạn biết bạn đã mua nó ở đâu. Bạn cũng có thể nhớ luôn 

mình đã uống loại trà nào trong tách trà kia, hay thậm chí cũng nhớ luôn

 loại trà nào mà bạn lần đầu tiên được nếm thử. Còn nếu ở khách sạn, tuy 

có thoải mái thật, nhưng các đồ vật ở đó sẽ không trò chuyện với bạn. 

Ở đó sẽ không có bất kỳ món quà nào gợi lên ký ức. Dù ở đó có thể là 

một ấm trà đẹp, nhưng cũng chỉ là một ấm trà bình thường mà thôi.

Vậy cứ khi chị cảm thấy rằng mình đang gặp phải bế tắc thì chị sẽ đi tắm?

Thực ra tôi cũng không biết đó có phải là sự bế tắc hay không nhưng

 thỉnh thoảng tôi lại thích có những chướng ngại vật như vậy. Vì phải có

 điều gì đó cản trở thì bạn mới biết mình đang khám phá và sự khám phá

 của bạn sẽ trở nên đáng giá khi sắp sửa có một cánh cửa được mở ra.

Chứ nếu chuyện viết lách mà diễn ra quá trơn tru thì tôi sẽ thấy có gì đó

 sai sai ở đây. Nếu tôi viết một mạch 10 câu liền mà không suy nghĩ thì

 chắc là đoạn đó sẽ dở tệ lắm. Vì việc đó chứng mình rằng bạn đang chọn

 một  con đường quá dễ dàng chứ đang không cố gắng để trở nên tốt hơn. 

Tôi thích những khoảnh khắc khiến tôi phải dừng lại, suy ngẫm và tìm

 kiếm.
Chị nói đúng, đi trên con đường dễ dàng thì không giúp chúng ta trở

 nên tốt hơn.
Tôi nghĩ rằng sự phá cách là một món quà. Một người bạn của tôi hiện

 là CEO trong một công ty có nói rằng có thay đổi thì chúng ta mới càng 

tiến bộ. Đối với anh ấy, tôi chính là người mang lại sự đổi mới đó. Đáng lẽ 

các doanh nghiệp hay các hội đồng quản trị nên mời tôi về làm bởi vì tôi 

sẽ là người phá vỡ các quy tắc nhàm chán đó đấy. Dẫu biết rằng khi xuất

hiện sự thay đổi phá cách như vậy thì cảm giác đầu tiên chúng ta thấy

chính là phiền toái và không thích điều đó xảy ra, nhưng tôi nghĩ chính 

sự phá cách đó mới khiến chúng ta đi theo một chiều hướng khác biệt

 hơn. Nếu cứ chăm chăm đi theo một con đường dễ dàng thì trước sau gì 

chúng ta cũng trở thành  những cỗ máy mà thôi.

Lớn lên ở Việt Nam và nói tiếng Việt thành thạo nhưng tôi chưa bao giờ

 ngừng suy nghĩ về những từ như bụi đời (mồ côi – nghĩa đen là bụi đời)

 hay chị vú (vú em – chị gái lớn) *. Cho nên đọc cuốn sách của chị đã mang

 lại cho tôi một khoảng thời gian rất tuyệt vời. Việc đem nghĩa tiếng Việt và

 bản dịch từ tiếng Pháp dịch sang tiếng Anh thực sự đã nắm bắt được cái 

hồn của từng câu từng chữ. Vậy làm thế nào mà chị lại đúc kết được sự

 kết nối uyển chuyển giữa các ngôn ngữ như vậy, đặc biệt là khi chị biết 

rằng sách sẽ được biên dịch?

Thực sự là tôi đã không nghĩ nhiều về điều đó. Tôi chỉ đặt bút viết ra bất 

cứ điều gì xuất hiện trong đầu của tôi mà thôi. Dù vậy thì việc chuyển giao

 giữa hai ngôn ngữ đối với tôi cũng khá dễ dàng, bởi vì trí óc của tôi đều

 đang sử dụng cả hai ngôn ngữ, mà tiếng Pháp thì dùng nhiều hơn tiếng 

Việt. Bởi vì tôi là người Việt Nam, nên thế giới xung quanh tôi cũng rất

 Việt  Nam. Nhưng ngôn ngữ tôi sử dụng để nhìn nhận thế giới đó thì lại 

là tiếng Pháp. Đó là lý do tại sao việc chuyển đổi giữa hai ngôn ngữ lại 

khá mượt  mà. Tôi nghĩ bằng tiếng Việt, nhưng tôi dùng tiếng Pháp để 

xác định suy nghĩ đó. Trong luồng suy nghĩ của tôi, sự chuyển đổi đó hoàn toàn hòa 

quyện và gắn bó với nhau. Tôi không thể tách rời hai ngôn ngữ này ra 

được nữa, bởi vì chúng tồn tại tuy hai mà như một.

Có thể nói rằng, tiếng Việt luôn chảy trong dòng máu còn tiếng Pháp thì lại

 luôn gắn chặt trong tâm trí của tôi. Tôi luôn nhìn tiếng Việt từ con mắt 

của một người nói tiếng Pháp rồi sau đó sẽ bắt đầu phân tích từng câu 

từng chữ bởi vì tiếng Việt có rất nhiều từ mà tôi cần phải học hỏi. Ở 

Canada thì có khi nào bạn nói từ chị vú chứ? Làm gì có. Khi bạn bắt đầu

 thắc mắc rằng “Sao mà có thể gọi họ là chị vú được? Sao mà vú em lại 

là vú được chứ? ” thì cũng chính lúc đó bạn quay về và tìm kiếm nguồn

 gốc của từ đó, à đôi khi tôi lại chính là người đã tạo ta nguồn gốc đó. 

Đó là sự tự do mà ta có được khi viết lách đấy. Có thể từ chị vú không 

có nghĩa là cho mượn vú mà có thể là do cách đọc của từ thôi. Nhưng

 ngay cả khi không có nghĩa là vú, tôi vẫn cho phép mình nói rằng đó có

 nghĩa là vú.

Việc viết lách mang lại cho tôi sự tự do để có thể chơi đùa với các con chữ.

 Ví dụ như từ vú chẳng hạn. Lúc đầu mới nghe, cả gia đình tôi đều tỏ ra 

rất ngạc nhiên. Họ nói rằng “Tại sao con lại nói là vú? Từ đó tầm thường 

ai cũng sử dụng mà. ” Nhưng chính bởi vì chúng ta sử dụng hàng ngày 

nên  chúng ta chưa bao giờ để ý đến. Chúng ta đã không nhận ra từ đó đẹp 

dường nào. Đó là lý do tại sao tôi nghĩ tiếng Việt rất đẹp. Bởi vì tôi luôn để 

ý từng chữ một. Tôi không sống với tiếng Việt. Nhưng tôi luôn dành thời

 gian quan sát tiếng Việt từ xa.

* Trong cuốn tiểu thuyết, Thúy giải thích từ tiếng Việt “vú em” xuất phát từ 

việc những người phụ nữ giàu có thuê một bà mẹ trẻ đến để cho con của 

họ bú, tránh việc cho con bú sẽ làm xồ xề bộ ngực của họ.
Kế hoạch sắp tới của chị là gì?

Tôi luôn luôn có những kế hoạch cho riêng mình, kể cả những việc nhỏ

 nhặt. “Ru” hiện đang được dựng thành phim nên chắc sẽ khiến tôi trở nên khá 

bận rộn. Dù vậy thì chuyện dựng phim này cũng nhận được rất nhiều sự

quan tâm của người dân Quebec bởi vì rất nhiều người đã đọc “Ru” và

 cũng phần nào hiện hữu trong trí tưởng tượng của họ. Cho nên điều 

quan trọng là quá trình sản xuất phải làm cho thật tốt. Không chỉ được

 đón nhận tại  Quebec và Canada mà Ru cũng được biết đến ở khắp mọi 

nọi cũng như có mặt ở khoảng 40 nước trên thế giới. Vì vậy chúng tôi phải

 lưu tâm đến tất cả các quốc gia hiểu rõ về Việt Nam để từ đó tạo ra

 một cái gì đó thật sự  mới mẻ, vượt ra ngoài sức tưởng tượng của mọi

 người, nhưng đồng thời cũng phải đi theo đúng nguyên tác.

Hiện cuốn sách “Em” cũng đang có mặt khắp nước Mỹ nên tôi cũng mong 

rằng mình sẽ có cơ hội sớm được ghé thăm nước Mỹ một chút. Bài phỏng

 vấn đã được chỉnh sửa và cô đọng cho ngắn gọn và rõ ràng.

This post is also available in: English