Tiệc Ly
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
| Chúa Giêsu | |
|---|---|
 |
|
|
|
|
|
|
Trở lại với “Bữa tiệc ly” của Leonardo da Vinci (1)
“Bữa tiệc ly” (The Last Supper1495-1498)
của Leonardo da Vinci (1452-1519) - thể hiện bữa ăn tối cuối cùng của
chúa Giêsu với các tông đồ trước giờ Người chịu khổ nạn - là một tác
phẩm nghệ thuật vô cùng nổi tiếng.
Hầu như “ai cũng biết” đó là một kiệt tác hội họa, đánh dấu
một bước phát triển hoàn mỹ của nghệ thuật nhân loại thời đại Phục Hưng,
là tác phẩm đỉnh cao có nhiều ảnh hưởng nhất trong lịch sử nghệ thuật
Thiên Chúa Giáo, và là tác phẩm được thực hiện bởi một “thiên tài nghệ
thuật”…
Những cái “biết” trên chẳng có gì sai.
Nhưng, sẽ rất vô ích - thậm chí có hại - cho nhận thức, nếu
không gắn liền với các diễn giải xác thực, có tính hệ thống…, và nếu
không tiếp cận được với tác phẩm gốc, hoặc ít nhất là với phiên bản
“đúng”.
Ở Việt Nam, cả hai vấn đề sau chữ “nhưng” vừa nêu, đều có vô
số điều bất cập. Và chính vì những bất cập đó, mà tôi viết bài “trở lại”
này.
Thứ nhất, về vấn đề diễn giải:
Gần như hầu hết các bài viết tiếng Việt về “Bữa tiệc ly” của
Leonardo da Vinci đều chỉ xoay quanh việc mô tả sự kiện mang tính thời
sự, đại khái:
Tác phẩm là một bức tranh tường, được vẽ trực tiếp lên tường
phòng ăn ở tu viện Santa Maria delle Grazie ở Milan, Italy, có kích
thước khá lớn (450x870cm) và, được Leonardo da Vinci sáng tác trong
khoảng thời gian từ 1495 đến 1498 theo yêu cầu của Công tước Ludovico
Sforza.
Để thực hiện tác phẩm này, Leonardo da Vinci phải đi quan sát
thực tế rất nhiều để nắm bắt các sắc thái điển hình (về dung mạo, hành
vi, trang phục) cho từng nhân vật, và đã thực hiện rất nhiều khảo họa.
Tác phẩm ngay sau khi hoàn thành, đã gây choáng váng cho người mộ
điệu đương thời vì dáng vẻ hiện thực sống động, vô cùng tinh tế trong
cách thức thể hiện các nhân vật, vì sự thông minh bác học trong cách
phối cảnh, và, vì sự hài họa tự nhiên trong cách bố cục, điều phối màu
sắc…
Điều đáng tiếc, là tác phẩm nhanh chóng bị hư hại, một phần là do
Leonardo da Vinci đã sai lầm khi dùng kỹ thuật vẽ trực tiếp trên nền
thạch cao khô (chứ không phải trên nền thạch cao ướt được dùng phổ biến
đương thời), và phần khác, nghiêm trọng hơn, là do sự phá hoại của con
người trong các thời kỳ biến động của lịch sử sau đó. Tác phẩm cũng đã
được phục chế nhiều lần, nhưng chính sự phục chế này, đã gây nên các
tranh luận gay gắt về diện mạo chân thực của tác phẩm hiện tại!...
Cho đến ngày nay, “Bữa tiệc ly” của Leonardo da Vinci đã được xem là một kỳ quan thế giới do con người tạo nên…
Nhiều bài viết khác, chỉ xoay quanh các giai thoại, các câu
chuyện đơm đặt chung quanh tác phẩm. Từ các “thông điệp bí mật” được tác
giả giấu kín trong tác phẩm đến các câu chuyện về các nguyên mẫu cho
từng nhân vật trong tranh. Trong đó, được nhắc đến nhiều nhất, được
nhiều người tin (là thật) nhất, là giai thoại về nguyên mẫu hình tượng
Chúa Giêsu và hình tượng Giuđa (1).
Chỉ một số rất ít tập trung mô tả tác phẩm như một sự kiện
nghệ thuật. Tuy nhiên, sự mô tả này, cũng chỉ dừng lại ở sự mô tả chủ đề
tác phẩm, chưa đủ cho một nhận thức thực sự về nghệ thuật. Ngay sau đây
là đoạn văn tiêu biểu nhất:
“Đề tài tổng quát bức hoạ là bữa tiệc ly, bữa ăn cuối cùng Chúa
dùng với các môn đệ trước khi lên đường khổ nạn. Leonardo đã thu gọn đề
tài vào một thời điểm nhất định trong bữa tiệc: lúc Chúa vừa nói với 12
môn đồ: “Quả thật, Thày bảo cho các con biết, một người trong các con sẽ
phản Thầy”. Nét mặt Chúa buồn rầu, đôi mắt nhìn xuống như muốn tránh
cái nhìn của kẻ Người vừa tố giác. Hai tay buông xuôi tựa xuống mặt bàn,
cử chỉ của Người vừa tiết lộ một điều quan trọng và bây giờ lặng thinh
không nói nữa: một giây phút thinh lặng bi tráng!
Bỗng chốc, như một dòng điện, lời tố giác của Chúa truyền đi mau
chóng, gây phản ứng đột ngột trên nét mặt và cử chỉ dáng điệu của 12 môn
đồ. Mỗi ông phản ứng một cách tuỳ theo tính tình, tâm lý từng người.
Sát bên tay phải Chúa là Gioan, người môn đệ yêu quý có tâm hồn
dễ cảm, biểu lộ sự đau đớn trầm lặng sâu xa. Tiếp đến Phêrô tính bộc
trực nóng nảy, ghé sát đầu Gioan hỏi nhỏ xem ai là thủ phạm. Con dao sắc
nhọn chìa ra phía sau lưng chứng tỏ ông sẵn sàng nghiêm trị tức khắc
đứa phản Thầy như lát nữa ông sẽ chém đứt tai tên đầy tớ thầy thượng tế
trong vườn Cây Dầu. Giuđa ngồi ngay trước Phêrô, có thái độ hốt hoảng
như tên ăn trộm vừa bị lộ tẩy, tay phải ôm chặt túi bạc, tay trái giơ ra
phía trước như muốn phân bua chối cãi. Kế đó là An-rê, xoè hai bàn tay
ra, bỡ ngỡ kinh hoàng trước cái tin gở lạ không thể tưởng tượng được.
Giacôbê hậu, tinh anh hơn, vươn cánh tay gọi Phêrô như để bảo ông: tôi
đã đoán ra được ai rồi! Cuối hàng là Bartôlômêô sửng sốt đứng dậy
nghiêng mình về phía trước đểm xem và nghe cho rõ đầu đuôi câu chuyện.
Phía tay trái Chúa: Giacôbê tiền, nét mặt bỡ ngỡ kinh ngạc, hay
tay giang rộng, lùi về phía sau như bị áp lực của lời Chúa vừa tung ra.
Tôma, con người linh hoạt nhất trong nhóm, đã rời chỗ lại gần Chúa giơ
ngón tay băn khoăn hỏi: “Thày có nghi ngờ gì tôi không?’
Kế đến Philipphê, dáng điệu ôn hoà, chỉ tay vào ngực thề nguyện
một niềm trung tín trọn vẹn. Mát-thêu đang chuyển lại tin buồn cho hai
ông bạn ngồi cuối bàn là Tađêô và Simon. Hai ông có phần lớn tuổi, cử
chỉ điềm tĩnh chậm chạp hơn, nhưng nét mặt không giấu được nỗi lo âu,
phiền muộn.
Giữa bầu khí xúc động náo nhiệt ấy, một mình Chúa ngồi rất điềm
tĩnh, nét mặt hiền dịu in trên nền trời xanh êm ả, coi như Ngài không
lưu ý gì tới sự xôn xao náo động chung quanh. Tuy nhiên người ta đọc
được nét thoáng buồn trên khuôn mặt và hai bàn tay của Chúa.
Cách bố cục rất tài tình. Tác giả dàn xếp các nhận vật thành từng
nhóm 3 người, mỗi bên hai nhóm. Chúa ngự giữa trung tâm bức tranh. Tất
cả các đường nét, các điệu bộ, cử chỉ đều hướng về trung tâm. Từ nhóm nọ
sang nhóm kia, tác giả cũng hữu ý nối kết lại với nhau bằng những đường
nét rất tự nhiên, tỉ dụ bàn tay Gia-cô-bê vắt qua lưng Phê-rô để nối
liền hai nhóm bên phải Chúa, và cánh tay Mát-thêu giang ra làm gạch nối
giữa 2 nhóm bên trái Chúa.” (2)
Các cách diễn giải trên, có thể có ý nghĩa, trong một chừng
mực nhất định, về mặt xã hội và luân lý, nhưng thực tế, chẳng giúp ích
được gì cho sự tăng tiến nhận thức về nghệ thuật nói chung, về “Nghệ
thuật Thánh-Công giáo” nói riêng, và về bản thân tác phẩm. Cách diễn
giải thứ nhất, chỉ mới là sự “làm quen”; cách thứ hai, đơn giản chỉ là
“mượn cớ” cho những câu chuyện khác; còn cách diễn giải chủ đề vừa dẫn
dài dòng ở trên, tuy giúp hiểu nội dung tác phẩm, nhưng rất dễ dẫn người
xem vào một ngộ nhận hết sức tai hại: không phân biệt được sự khác biệt
của một tác phẩm nghệ thuật với một bức tranh minh họa đơn thuần!
Những bất cập, ít nhất, cần phải làm rõ và bổ khuyết ở đây là:
Một, cần phải nhìn tác phẩm trong các tương quan lịch sử của
nó. Mà, cụ thể, là trong xu hướng “canh tân” mọi mặt trong đời sống văn
hóa và tôn giáo thời đại Phục Hưng.
Hai, cần phải nhìn tác phẩm trong tương quan so sánh với các
tác phẩm khác cùng chủ đề (Bữa tiệc ly) được sáng tác trước đó và sau
đó.
Chỉ khi làm rõ hai vấn đề này, thì mới có được cái nền cơ
bản, để thấy rõ hơn các đóng góp “thiên tài” của Leonardo da Vinci về
ngôn ngữ nghệ thuật và về tư tưởng-hai yếu tố căn bản để có nhận thức
đúng về nghê thuật.
Dĩ nhiên, bổ khuyết cho những bất cập này là chuyện dài dòng,
cần đến một chương trình phổ cập được thiết kế hệ thống. Ở đây, đặt tác
phẩm giới hạn trong tương quan “Nghệ thuật thánh Công giáo” và hướng
đến đối tượng là cộng đồng giáo dân, tôi chỉ muốn lưu ý:
“Bữa tiệc ly” là một trong những chủ đề quan trọng của “Nghệ thuật
thánh Công giáo”. Các tác phẩm “Bữa tiệc ly” trước thời Leonard da
Vinci, đặc biệt trong thời Trung Cổ (hoặc ở những nơi vẫn còn có tính
chất trung Cổ) chủ yếu, chỉ hướng đến mục tiêu phụng vụ, và với mục tiêu
phụng vụ, chủ yếu chỉ nhắm đến ý nghĩa: qua đó Chúa Giêsu đã thiết lập
hai bí tích quan trọng là Bí Tích Thánh Thể và Bí Tích Truyền Chức
Thánh. Hầu hết các tác phẩm này, với mục tiêu như vậy, xem “Bữa tiệc ly”
là một sự kiện “thần thiêng” và do đó, chỉ được thể hiện một cách tượng
trưng với sự uy nghiêm thuần khiết - một bảo đảm chắc chắn cho lòng tôn
kính và thờ phượng. (Xem tranh)
Các tác phẩm “Bữa tiệc ly” sau thời Leonard da Vinci, gần như hầu
hết, được thể hiện chủ yếu trong tầm nhìn “thế tục”. “Bữa tiệc ly” chỉ
còn là một sự kiện lịch sử, hay thuần tuý chỉ là một ẩn dụ. Tính chất
“Thần thiêng” của chủ đề đã được thay thế hoàn toàn bởi tính chất “hiện
thực”. Các tác phẩm, bởi vậy, mà có tính cách phóng túng và “đời thường”
hơn. Dưới dây là vài tác phẩm tiêu biểu:
“Bữa tiệc ly” của Leonardo da Vinci là tác phẩm đầu tiên và duy
nhất dung hòa tính chất “thần thiêng” và tính chất “thế tục” một cách
hoàn hảo với sự hoà trộn một cách tuyệt diệu ngôn ngữ tả thực và ngôn
ngữ ẩn dụ vừa thể hiện được tính cách uy nghiêm của chủ đề vừa hết sức
sinh động. Chẳng phải ngẫu nhiên tác phẩm này đã có một vị thế vô cùng
vững chãi không chỉ trong lịch sử “Nghệ thuật Thánh-Công giáo” mà còn
trong lịch sử nghệ thuật nhân loại nói chung… Xin xem lại tác phẩm:
Thứ hai, về vấn đề tiếp cận tác phẩm:
Điều cần nói ngay, quanh “Bữa tiệc ly” của Leonardo da Vinci, có
rất nhiều dị bản được thực hiện bởi nhiều họa sĩ hữu danh và vô danh ở
khắp mọi nơi sau này. Và, gần như hầu hết các phiên bản “Bữa tiệc ly” mà
chúng ta nhìn thấy hiện nay, ở khắp mọi nơi, đều được nhân ra từ các dị
bản này. Dưới đây là vài dị bản tiêu biểu:
Từ đây, rất cần một sự khẳng định, hầu hết các phiên bản mà chúng
ta đang nhìn thấy, thực sự, không thể đại diện cho “Bữa tiệc ly” của
Leonardo da Vinci.
Sự khẳng định này là hết sức cần thiết. Không chỉ nhằm tránh cách
đánh giá sai về tầm vóc “thiên tài” của tác phẩm gốc, mà quan trọng hơn,
còn tránh dẫn đến cách hiểu sai về nghệ thuật nói chung.
Để có một chút hình dung về sự tuyệt vời của tác phẩm gốc (đã bị
biến đổi nhiều bởi hư hại và qua các lần phục chế) có lẽ, nên xem qua
một số khảo họa mà Leonardo da Vinci đã thực hiện còn lưu giữ được:
Nguyên Hưng
(1) “Chuyện lạ từ Bích họa Bữa Tiệc Ly và Danh họa Leonardo Da Vinci”-http://tgpsaigon.net/baiviet-tintuc/20101216/8050. (2) Bức hoạ “Tiệc Ly”- http://www.dktnt.conggiaovn.net/ktdm/showthread.php?t=463
