Mùa thu ở Québec
Sagesse de la nature
Chúng ta đã thật sự may mắn được thiên nhiên trao tặng rừng phong trùng điệp trải dài trên khắp vùng thung lũng và đồi núi là một tài nguyên phong phú đem lại nguồn lợi kinh tế đáng kể cho cư dân Québec. Nhưng đặc biệt là vào cuối hè khi thời tiết bắt đầu thay đổi, ngày trở nên ngắn lại và ánh sáng suy yếu là lúc thiên nhiên ưu đãi phủ lên rừng phong những tấm thảm nhung muôn màu rực rỡ. Đây là tiết mục trình diễn gamme màu nghệ thuật hài hòa đã từng hấp dẫn lôi cuốn hàng triệu du khách đến thưởng ngoạn.
Khi mùa thu sang, cái thú lái xe dọc dài theo xa lộ ở đâu chúng ta cũng thấy rừng núi thay màu, lá vàng cam đỏ hòa điệu trông rất ngoạn mục. Suốt chặng đường xuyên qua Canton de l'Est, sắc màu rực rỡ được mệnh danh là Fleurimont hay cả vùng núi đồi Laurentides-Lanaudière nối tiếp sẽ làm các bạn hài lòng. Ngày nay khoa học đã soi rọi cho chúng ta thấu rõ nhiều điều thú vị về lá thu và bản năng sinh tồn của thiên nhiên.
Sự Thay Màu của Lá Thu.
Màu Xanh Lục,Photosynthèse.
Lá cây giữ màu xanh biếc trong suốt mùa xuân hạ là nhờ chất Diệp Lục Tố (Chlorophylle) có chứa nhiều trong lá, làm cây có màu xanh tươi.
Chính chất nầy đã giữ nhiệm vụ quan trọng. Ban ngày lá nhận được năng lượng từ ánh sáng mặt trời, kích thích một chuỗi phản ứng hóa học biến CO2 chứa trong nhựa cây từ hệ thống Xylèmes dẫn đến, biến thành đường (Glucose) và thải chất O2 dưỡng khí cần thiết cho loài người nên rừng cây được xem như lá phổi của thiên nhiên. Đó là hiện tượng Photosynthèse.
Màu Vàng, Cam.
Dưới kính hiển vi, lá cây được bao quanh bằng lớp Épiderme. Trong lớp tế bào lát còn chứa rất nhiều sắc tố khác nhau. Ngoài chất Chlorophylle(Xanh lục) còn có Xanthophylle(màu vàng), Carotenose(màu cam)...nhưng chúng bị che lấp nên chỉ thấy toàn màu xanh lục.
Khi thời tiết đổi thay báo hiệu mùa đông sắp tới, cây phong chuẩn bị cho giấc đông miên và tự bảo đảm cho khả năng sinh tồn.
Sự thành lập Tampon de liège.
Thông thường lá chỉ xử dụng 5% nước cho photosynthèse nên mục tiêu đầu tiên là tránh sự mất nước phí phạm 95%. Cây tự tạo ra hệ thống nút chắn ở cuống lá để bịt dần các ống dẫn Xylèmes. Nước, khoáng chất cần thiết, Chlorophylle giảm và biến mất, đó là lúc ta mới thấy xuất hiện màu vàng hay cam của lá. Xanthophylle bị thoái hóa trước rồi đến Carotenose và Xanthophylle nhưng sự thoái hóa chậm hơn.
Màu Đỏ, Tím
Màu đỏ,tím sẽ hiện ra khi các sắc tố Chlorophyle,Xanthophylle,Carotenose hoàn toàn biến mất. Anthocyanine đỏ xuất hiện nhưng mang một nhiệm vụ khác biệt không dính dấp gì đến hiện tượng Photosynthèse.
Sự cấu tạo Anthocyanine bắt đầu khi chất Glucose tích tụ nhiều trong lá do phản ứng (starche) trên sắc tố hòa với những hóa chất khác tạo thành.
Anthocyanine trở thành lớp chắn che chở thiên nhiên (Natural sunscreen) để bảo vệ lá chống lại tia UV và nhiệt độ khắc nghiệt.
Màu đỏ của Anthocyanine cũng chính là sắc thái đặc biệt để cây tự bảo vệ, khả năng sinh tồn chống với côn trùng ăn lá(Herbivores).
Nhờ sự kiện nầy, nắng càng mạnh sự sản xuất Anthocyanine càng tăng, chúng ta mới hiểu rằng vì sao nắng gắt, sắc đỏ càng rực rỡ huy hoàng, không phải do giá lạnh nhiều. Rừng lá càng say nắng càng trở nên sặc sỡ quyến rủ bội phần.
Lá Rụng Về Cội. Sagesse de la nature.
Chlorophylles bị thoái hóa nhanh, không thức ăn nên lá sẽ chết. Đồng thời hệ thống dẫn chất dinh dưỡng từ lá nuôi cây qua ống Phloèmes bị nghẽn, trữ lượng Glucose thặng dư đọng lại. Sự tạo thành Anthocyanine tăng mạnh, lá sẽ có màu đỏ nâu và khô héo. Có những loại cây phong cho lá đỏ vào mùa xuân-hạ là nhờ sự thành lập Anthocyanine ngoài chu kỳ hoặc bị đổi gêne di truyền.
Nếu pH của nhựa cây là Acide, màu lá sẽ đỏ rực hơn. Trái lại pH Alkaline sắc lá nhuộm màu tím thẩm. Như vậy pH của vùng đất chung quanh cây cũng ảnh hưởng đến màu sắc của lá cây, tạo nên nét hấp dẫn riêng cho từng cây hay từng vùng.
Chất Anthocyanine vẫn lưu lại trong lá để che chở các chất dinh dưỡng, khoáng chất (Azote,Potassium,Phosphore,Mg,Fer,...).Sắc tố nầy cũng bị thoái hóa chậm chạp cho đến khi lá úa khô rơi trở lại gốc cây. Lá lại tích tụ ở gốc tạo thành một lớp độn che chở cho rễ cây chống sự thay đổi nhiệt độ khắc nghiệt, thấm giữ nhiều nước hơn. Chờ lá mục rã thành phân, truyền tải những chất hữu cơ khoáng chất cần thiết cho sự tái tạo thân cây, giúp phần hồi sinh cho mùa sau.
Đẹp thay cho ý nghĩa câu nói của tiền nhân "Lá rụng về cội" vừa đơn sơ vừa thâm trầm triết lý Phương Đông. Cùng quan điểm khi nhận xét về hiện tượng nầy của người Phương Tây cho rằng đó là:"Sagesse de la nature".
Sau thảm nạn cháy rừng, toàn bộ lá cây bị thiêu huỷ, đất trở nên khô cằn thiếu màu mỡ vì lá không được tái xử dụng.
Hiện Tượng Lá Rụng
Lá Rụng không phải là tội của gió, nhạc sĩ Đoàn Chuẩn ơi.
Khi thiên nhiên báo trước mùa đông sắp đến, cây ra lệnh cắt nguồn lương thực cho lá. Cơ chế Tampon de liège xuất hiện như đã kể ở trên, tuy nhiên lá chết dần mà lá chưa rơi. Lá rơi là vì trọng lượng của chính mình và sự lỏng lẻo ở cuống lá bám cành. Gió là yếu tố phụ thêm vào cho lá nhanh rơi hơn thôi, đôi khi quá phũ phàng tơi tả vì cơn lốc xoáy.
Nhưng mưa thì đúng là yếu tố mãnh liệt làm lá rơi nhanh, chỉ sau một trận mưa rào là cây lá xơ xác thảm thương.
Theo khoa học, hiện tượng lá rụng là bản năng sinh tồn của cây để tránh sự thất thoát nước trầm trọng của 95% không được xử dụng, thoát ra không gian qua bề mặt của lá như ta đổ mồ hôi (Transpiration).
Rừng thu trở nên đẹp lộng lẫy muôn màu là nhờ những hiện tượng thay màu đổi sắc xen kẻ nhau, những hiện tượng nầy không xảy ra cùng một lúc.
Khi chớm đầu thu, rừng xanh pha ánh vàng nhưng đợi đến giữa mùa thu thì sắc lá vàng cam lộng lẫy vô cùng. Phải có diễm phúc đứng giữa rừng phong đang độ, sắc vàng chen lẫn cam đỏ. Lá thu rực rỡ soi bóng trên mặt hồ che khuất cả vòm trời, quanh ta bầy tiên nữ ca múa...thì đường về xa quá . Tôi lo sợ khi nhìn rừng lá nhuốm màu nâu đỏ dưới nắng, rừng thu trở nên u sầu trầm mặc cũng là lúc báo hiệu thu sắp tàn, lá sắp úa khô, sắc sẽ phôi pha và rơi rụng.
"Mùa thu vàng tới là mùa lá vàng rơi.
Và lá vàng rơi,khi tình thu vừa khơi.
Nhặc lá vàng rơi,xem màu lá còn tươi.
Nghe chừng đâu đây màu tê tái." (Thu Vàng.NS Cung Tiến)
Tôi đã từng đi lạc vào giữa rừng thu ở vùng Lanaudière, lá phong khô chồng chất cao quá gối, bước dẫm trên lá mà nghe như mặt đất rạn vỡ tan nát dưới chân có thoáng mùi cỏ mục xông lên. Đó là hương nồng hoang dại đáng yêu của rừng thu Québec.
Tôi cũng bắt chước NS Cung Tiến nhặt lá rơi. Nhìn chiếc lá màu nâu đỏ úa khô vỡ vụn trong lòng bàn tay và thầm tiếc cho mùa thu quá ngắn. Có vài chiếc lá còn tươi rơi rải quanh đây như luyến tiếc chưa muốn lìa cành. Có chăng là những cuộc tình chết non nhuốm màu tê tái ?
Ôi !Những mối tình mong manh của thời niên thiếu không dễ phai tàn rồi sẽ còn vương vấn ám ảnh ta đến suốt khoảng đời còn lại.
Japanese Maple (Acer Palmatum)
Cây phong của người Nhật càng ngày càng được ưa chuộng ở khắp Bắc Mỹ cũng như Québec đã thấy được trồng ở nhiều nơi :
-Đây là loại cây thấp nhỏ, ít lá được tìm thấy ở Japon,Koréa,Russie...Được yêu chuộng như loại cây cảnh bonsai dễ thương chứ không to như những cây phong ở Canada trồng nhiều có lợi về mặt kinh tế . Japanese maple sắc lá đỏ, thân mảnh thướt tha lôi cuốn.
-Cây lớn chậm, thân không quá 33ft (10m), tàng cây nhỏ mảnh mai có thể phát triển trong bóng râm, sắc lá đỏ dịu dàng hấp dẫn. Những cây bonsai thì chỉ cao 5-10 ft (0,5-1m)
-Một trong những nét quyến rủ nhất Japanese Maple là có thể thay đổi hình dạng theo sở thích. Nhiều nhà vườn có kinh nghiệm biến đổi hình dạng cây to thành bụi nhỏ hay dáng thướt tha hơn và màu sắc của lá cũng có thể thay đổi hoàn toàn. Tất cả điều nầy có thể thực hiện nhờ gieo giống biến chủng từ DNA.
Từ đó ta có thể nhân giống tái tạo ra nhiều dạng cây khác nhau hoàn toàn.
Thụ tinh bằng gió hay côn trùng,những hạt mầm có cánh bay trong gió như hélicopters. Nhờ phương cách nầy mà hạt mầm cây có thể mang đi đến những vùng xa xăm hơn.
Hiện tượng Samaras
Hiện tượng hạt mầm có cánh có thể bay trong không gian gọi là Samaras được tìm thấy ở nhiều loại cây như Maple, Green Ash, Winged Elm, Heaven...
Đặc biệt có loại Crimson-leaved Tatar maple (Acer Tataricum). Cánh và hạt mầm là thành phần của trái đơn, được tách ra làm đôi, có thể tạo thành hai cây mới. Bạn có bao giờ được nhìn những Hélicopter Samaras quay cuồng do sức ép của gió đè lên cánh mỏng bay theo hình trôn ốc tứ tung như cố ngăn cho hạt chậm rớt xuống đất và có cơ hội bay xa.Đó có phải là những cánh bướm mộng mơ những lá me khô lấm tấm rơi của chúng ta thời niên thiếu !
Nguyên thủy Japanese Maple có lá màu xanh lục nhưng bị biến giống nên lá trở màu đỏ suốt mùa hè và rực rỡ hơn vào mùa thu.
Đã có hàng ngàn cuộc nhân giống di truyền khác nhau từ thế kỷ 18 đặc biệt là tìm ra giống có bộ lá màu đỏ rực. Sự nghiên cứu lai giống tạo nhiều nhân tố màu đỏ Anthocyanine, đã giúp cây trổ lá đẹp mà có khả năng bảo vệ lá chống lại bức xạ UV, hư hại do nhiệt độ gây ra và khả năng ngăn cản sự tàn phá của côn trùng herbivores. Nhờ đó mà Japanese Maple bonsai có thể tồn tại trong những điều kiện khí hậu khắc nghiệt nhất để sinh tồn hàng 100 năm.
Cây cảnh Bonsai ưa chuộng.
1-Bloodgood (Acer palmatum atropurpureum): Bonsai nổi tiếng nhất, cao tối đa 20ft. Vào mùa hè cho lá màu tím ửng đỏ,nthích hợp cho cây trồng ở patio.
2-Coona Pygmy :Cây thấp 4ft, lá xanh lục vào mùa xuân, vàng vào hè và hường ửng đỏ vào mùa thu.
3-Cimson Queen : Cây cao 8-10ft. Màu đỏ đậm khi vào hè nhưng sang thu lá màu vàng ửng đỏ pha với màu tím-nâu.
4-Red dragon :Cây thấp nhỏ. Màu tím đậm khi vào hè,trở nên đỏ thắm khi sang thu, là loại cây cảnh rất tuyệt vời.
5-Emperor One :cây cao 10-15ft, tàng rộng, màu giống như loại Bloodgood, đỏ-tím suốt ba mùa.
6-Full Moon (Acer Shirasawanum Aureum): Cây màu vàng rực rỡ rồi trở nên xanh mạ non khi sang hè nhưng cam ửng đỏ vào mùa thu.
7-Autumn Moon :là một loại cây quý hiếm. Màu cam-vàng khi vào xuân, mùa hè lá màu lục-vàng rồi cam ửng đỏ khi sang thu.
8-Bem Kawa :Cây cao 15ft,lớn chậm (7ft trong 10 năm). Màu đỏ đậm rồi xanh lục khi vào xuân, đổi màu vàng rực vào mùa hè-thu.
9-Geisha Gone Wild : Khi xuân lá màu hồng, vào hè lá trở nên hồng nhạt và cam khi vào thu. Cây lớn chậm (7ft trong 10 năm), thân cây cao gầy như đôi chân Geisha.
10-First Ghost :Cây cao 4ft, lớn chậm. Màu đỏ có gân lá màu xanh lục chạy theo chiều dài của lá, vàng-cam khi sang thu.
Été Des Indiens
Tên gọi là mùa hè nhưng khoảng thời gian nầy nằm gọn trong lòng mùa thu dù chỉ vài ngày nhưng cũng bày tỏ được nỗi niềm lưu luyến mùa hè nóng bỏng ngắn ngủi vụt trôi qua với niềm luyến tiếc. Đây là thời kỳ đặc biệt dành riêng cho dân cư miền đông Bắc Mỹ vì ở miền viễn tây rất hiếm. Khi đặt chân lên vùng đất nầy trên đường khám phá chinh phục Châu Mỹ, Christophe Colomb đã gọi những cư dân bản địa (Autochtones) là Indiens bởi vì ông nghĩ họ là dân Ấn Độ. Ngày nay tiếng gọi chính thức đúng nghĩa là Indiens d'Amérique hay Autochtones d'Amérique dành cho những cư dân ở Pays d'originaire (Native People,First Nation).
Lần đầu tiên người ta gọi chính thức tên của khoảng thời gian nầy là "Indian Summer" được tìm thấy trong"Letters from an american farmer" ở vùng Pennsylvanie (1780,John Helton,Américano-Normand), mãi đến năm 1820 mới thấy xuất hiện ở Canada là Indian Summer do người Anglophone và Été des Indiens cho người Francophone. Ngày nay cũng dễ chấp nhận là Été Indien.
Été des Indiens:
Muốn gọi đó là Été Des Indiens phải có những tiêu chuẩn như sau:
1-Thời gian nóng ấm ngắn ngủi kéo dài ít nhất là 3 ngày liên tục có khi đến 7-10 ngày sau một thời kỳ trời trở lạnh đầu tiên.
2-Nhiệt độ sẽ tăng hơn 4-5 độ C,trên mức bình thường.
3-Thời tiết nắng ấm, nếu có mưa rất nhẹ không quá 5mm/ngày.
4-Sáng sớm thường hay có sương mù.
5-Có gió nồm thổi nhẹ.
Nên theo dõi dự báo thời tiết vào những ngày đầu thu để tìm được những ngày thoải mái trong khoảnh khắc lý tưởng nầy. Thường xảy đến trong khoảng 15 tháng 9 đến đầu tháng 10 sau những ngày trời chớm lạnh. Khoác chiếc áo len mỏng, nắm tay nhau đi dưới hàng cây lá vừa đổi sắc nếu có chút sương mù buổi sớm thì tuyệt vời. Nhớ lại thời gian tôi còn làm việc ở một tỉnh lẻ phía bắc Québec, vào thời điểm lý tưởng nầy tôi chọn một ngày nắng sớm có sương mù là đà bay ngang đầu là lúc tôi lang thang vào rừng săn ảnh.
Rừng lá phía bắc vùng Lanaudière thay màu sớm vì độ cao, ngày ngắn hơn.
Nếu đã lỡ chân bước vào vùng nắng ấm có lá vàng cam rực rỡ, sương mù phủ trắng thì lòng mình dễ bị rung động, lạc lõng và mất hết ý thức thời gian.
Québec là vùng lý tưởng để chúng ta dễ trải nghiệm lòng mình với thiên nhiên.
Hiện Tượng Anticyclone :Gió nồm và Sương mù.
Gió Nồm Trái Chiều, dưới mắt nhìn của những nhà khí tượng học, thay đổi khí hậu là do hiện tượng anticyclone thường xảy ra ở miền đông Bắc Mỹ. Dòng luân lưu khí quyển chảy theo chiều ngược kim đồng hồ từ vùng áp suất cao tràn xuống. Từ vùng Tây Nam sang mang theo hơi nóng và độ ẩm từ phía nam hướng lên phía bắc. Ảnh hưởng nầy chạy dài suốt những vùng ở phía đông nước Mỹ và Canada.
Sương mù thường vào sáng sớm khi hơi nóng và độ ẩm từ phương nam tràn lên tiếp xúc với thời tiết mát lạnh của đêm thu ở phương bắc phát sinh ra hiện tượng hơi nước dầy đặc là đà trên mặt đất. Hiện tượng sương mù nầy chỉ xảy ra vài giờ và tan biến khi mặt trời lên.
Chúng ta được diễm phúc chiêm ngưỡng vẻ đẹp của thiên nhiên, sắc màu huyền ảo của giây phút nầy qua những tác phẩm nhiếp ảnh, danh họa nghệ thuật. Thì dưới khía cạnh khí tượng học, thời điểm nầy độ ô nhiễm (Pollution) của thành phố tăng cao do nhiệt độ nóng ẩm. Mức đe dọa cháy rừng càng nghiêm trọng khi mặt đất trở nên nóng bức, lớp lá vàng khô và dầy dể làm mồi cho thần lửa.
Đối với người Autochtones thuở xưa "Été des Indiens" vừa là niềm vui thu hoạch mùa màng, dự trữ lương thực, khí hậu dễ chịu(Squaw summer).Nhưng cũng là cơn ác mộng, nỗi lo sợ bị tấn công cướp phá, đe dọa diệt chủng và nạn cháy rừng khủng khiếp luôn ám ảnh.
Món quà tặng của thiên nhiên .
Ở Québec tính trung bình thì mỗi hoặc hai năm,chúng ta sẽ có một mùa Été des Indiens thích thú. Nếu được thiên nhiên ưu đãi có thể có 2 đợt (cứ 1/4 năm) hay 3 đợt (cứ 1/25năm, Montréal,1963).Theo thống kê, nhiệt độ trong khoảng thời gian nầy có lúc tăng lên đến 28 độ C (Sherbrooke,1947) cũng nơi đây Été des Indiens kéo dài đến 10 ngày, kỷ lục (Canton de l'Est,1970).
Été des Indiens ngày nay trở thành niềm hạnh phúc cho mọi người được dịp hưởng một vài ngày đẹp trời nắng ấm trước khi chìm sâu vào những ngày mùa đông lạnh giá. Cũng là niềm vui của giới kinh doanh thương mại, dịp tốt để hốt bạc dù trong thời gian ngắn ngủi. Thời tiết đẹp lý tưởng là lúc mọi người đổ xô ra đường vui đùa ăn xài thỏa thích như cố níu lại thời gian, số lợi nhuận lên cao hơn 35% bình thường.
Hãy cùng nhau nghe lại khúc hát "Été Indien" do danh ca Joe Dassin trình bày lần đầu tiên vào năm 1975 nổi danh khắp năm châu. Mong tìm lại chút dư hương trong hạnh phúc mong manh cuối mùa vừa vượt khỏi tầm tay.
...
On ira où tu voudras, quand tu voudras
Et on s'aimera encore lorsque l'amour sera mort
Toute la vie sera pareille à ce matin
Aux couleurs de l'été indien...(Couleurs, couleurs de l'été indien)
On s'aimera encore...toute la vie.
(Parole de Vito Pallavicini, musique de Salvatore Cutugno)
Viễn Du
Trần Văn Cương.
Kim Hạnh chuyển
