Bất
cứ cuộc chia tay nào cũng mang theo nhiều luyến tiếc. Chia tay giữa
người và người thường mang những kỷ niệm riêng tư, những giây phút bên
nhau bỗng chốc
trở thành kỷ niệm. Nếu như có cơ hội gặp lại nhau thì người xưa đã trở
thành “cố nhân” trong muôn vàn khuôn mặt.
Không
phải chuyện chia tay chỉ xảy ra giữa người và người. Có những cuộc chia
tay ngoài ý muốn và mang tính cách rộng lớn hơn của nhiều người với nơi
mình đã
sinh sống, thậm chí còn chia tay với cả một đất nước khi phải bỏ xứ ra
đi.
Trong
bài viết này, tác giả không nói đến những cuộc chia tay như vậy mà chỉ
bàn đến sự chia tay Thương xá Tax của những người Sài Gòn đã từng, không
ít thì
nhiều, gắn bó với một địa điểm thường lui tới tại trung tâm thành phố
có tên gọi “Hòn ngọc Viễn Đông”.
Tôi
biết đến Thương xá Tax từ năm 1953 khi gia đình từ miền Bắc di cư vào
Nam thời Đệ nhất Cộng hòa của Tổng thống Ngô Đình Diệm. Tax đã hiện diện
tại Sài Gòn
từ năm 1880 trong thời Pháp thuộc với cái tên “Cửa hàng Charner”
(Grands Magasins Charner – GMC) tại góc của hai con đường Charner
(Nguyễn Huệ ngày nay) và đường Bonard (Lê Lợi).
Những
cái tên đường “rặt Tây” như Charner, Bonard được chính phủ Bảo hộ đặt
từ năm 1865 để vinh danh Đô đốc Hải quân Pháp, Léonard Victor Joseph
Charner (1797-1869)
và Louis Adolphe Bonard (1805 - 1867), là những người có liên quan đến
việc chinh phục Đông Dương của quân đội Pháp.
Trước
đó, đường Bonard mang một cái tên rất bình dân: “Đường 13”. Đó chỉ là
một con đường trong một xóm nhỏ mà cư dân địa phương thời đó gọi bằng
một cái tên
cũng dân dã không kém: “Xóm Thơm”.
Mãi
đến năm 1955, Ban Quản lý Định cư dưới thời Tổng thống Diệm mới đổi tên
đường Charner thành Nguyễn Huệ, đường Bonard trở thành Lê Lợi. Hai tên
đường từ đó
mang tên các danh nhân Việt thay thế những ông tướng Pháp và rất may,
Nguyễn Huệ - Lê Lợi vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay.
Vị trí của “Cửa hàng Charner” (Grands Magasins Charner – GMC) thời Pháp thuộc
“Cửa
hàng Charner” do “Công ty Thuộc địa các Nhà hàng lớn” (Société
Coloniale des Grands Magasins - SCGM) xây dựng với số vốn ban đầu 12
triệu franc sau lên
đến 30 triệu vào năm 1925.
Ban đầu, mặt tiền của tòa nhà Grands Magasins Charner, thường được gọi tắt là GMC, có gắn tháp đồng hồ theo kiến trúc của Pháp nhưng pha trộn những đường
nét Á Đông với mái cong trên tháp.
Mặt tiền của GMC với tháp đồng hồ
GMC
tọa lạc tại vị trí đẹp nhất của trung tâm Sài Gòn, kinh doanh các mặt
hàng mà thời Pháp thuộc gọi là “bazar”, những sản phẩm đắt tiền, sang
trọng được nhập
cảng từ Pháp và Anh nhằm phục vụ cho người Pháp tại thuộc địa, giới
thượng lưu Sài Thành và các đại điền chủ Nam kỳ Lục tỉnh.
GMC thời đó cũng đăng quảng cáo trên báo, tự hào là “Cửa hàng rộng nhất; Nhiều mặt hàng nhất và là Thương xá tốt nhất” (Magasins les plus vastes; Magasins
les mieux assortis; Magasins vendant le meilleur marché).
Bên cạnh các cửa hàng buôn bán, GMC còn có “phòng trà” (salon de thé) và “quán bar kiểu Mỹ” (bar Americain) với lời quảng cáo “Vào cửa tự do” (Entrée
Libre) như để khuyến khích khách vãng lai đến mua sắm [*].
Quảng cáo của Cửa hàng Charner
Năm
1942, việc kinh doanh lúc này rất thịnh vượng nên “Công ty Thuộc địa
các Nhà hàng lớn” xây thêm một tầng lầu và đập bỏ phần tháp đồng hồ
ngoài mặt tiền.
Thay vào đó là hàng chữ GMC.
Đối
với những người Sài Gòn xưa, bộ mặt mới của GMC với 3 tầng lầu trong
thập niên 1940 so với 2 tầng lầu nguyên thủy có phần “đồ sộ” hơn nhưng
hình như tòa
nhà đã đánh mất vẻ “cổ kính” với tháp đồng hồ mang những đường nét kiến
trúc Á Đông.
Phải
chăng đó cũng là “cái giá” phải trả khi người ta mải chạy theo cái được
gọi là “đồ sộ” mà quên đi những nét kiến trúc đặc thù của một công
trình cổ. Xin
nhắc lại, đó mới chỉ là thay đổi đầu tiên trong thập niên 1940 vì tòa
nhà CMG sẽ còn phải đương đầu với nhiều thử thách những năm sau đó.
GMC với 3 tầng lầu vào năm 1942
Tại
đây người ta có thể mua các mặt hàng từ bình dân như đồ chơi trẻ con
cho con cháu… đến những thứ đắt tiền như đồng hồ, máy ảnh hoặc nữ trang
bằng vàng hay
kim cương cho vợ hoặc người tình. Nói chung, Tax có thể coi là “thiên
đàng mua sắm” của người Sài Gòn vào những thập niên 60 và 70.
Ngày
xưa, trong “lộ trình” của người Sài Gòn khi “bát phố Bonard” không thể
nào thiếu mục “ghé Tax”, đó có thể vào lúc khởi đầu hay kết thúc của
cuộc hành trình
dọc theo đường Lê Lợi. Quả thật, bên trong Tax người mua hàng bao giờ
cũng ít hơn người “bát phố” với mục đích chỉ muốn được hòa mình vào đám
đông. Dân “bát phố” thậm chí trong túi chỉ đủ tiền để uống ly nước mía
Viễn Đông nằm ở góc Lê Lợi và Pasteur!
Vào
những ngày cuối tuần còn có sự xuất hiện của những bộ kaki vàng, màu áo
của sinh viên sĩ quan Thủ Đức được về phép. Họ vào đấy để tìm lại cảm
giác được
sống giữa Sài Gòn đô hội sau một tuần đổ mồ hôi trên thao trường nắng
cháy. Mai đây khi tốt nghiệp, ra trường họ sẽ tỏa đi các đơn vị khắp 4
vùng chiến thuật và sẽ ít có cơ hội nhìn lại hậu phương Sài Gòn!
CMG trở thành Tax từ thập niên 1960
Vào
thập niên 60, người Sài Gòn rất hãnh diện với Tax. Hãnh diện từ thiết
kế bên ngoài lẫn bên trong thương xá. Đường dẫn lên lầu là hai cầu thang
bằng đồng
hình vòng cung trông sang trọng như trong một dinh thự quyền quý.
Khách
vào đây có thể đứng tựa lan can nhìn xuống cảnh mua bán tấp nập phía
dưới hoặc ghé cửa hàng giải khát, gọi ly cà phê đá hay nước ngọt uống để
làm dịu
cơn nóng nực lúc ban trưa.
Buổi
sáng tại Pôle Nord ngay tầng trệt cũng có phục vụ điểm tâm, vừa ăn vừa
nhìn thiên hạ qua lại trước mặt. Buổi tối ngồi nhấm nháp chai bia Con
Cọp, bia 33…
một cái thú tương đối rẻ tiền mà Tax đem lại cho bất cứ ai ghé chơi vào
bất cứ lúc nào.
Đó
chính là sợi dây vô hình “buộc” người Sài Gòn với Tax cũng như La
Pagode, Givral, Brodard, Thanh Thế hay kem Mai Hương đã một thời gắn bó
với cuộc sống Sài
Gòn. Những cái tên quen thuộc giờ đây đã trở thành hoài niệm đối với
những người nay tóc đã điểm sương.
Thương xá Tax năm 1965
Thương
xá Tax cũng đã đi vào văn chương, thơ phú và âm nhạc của người Sài Gòn.
Trong ký ức một thời của mình, Ngô Thụy Miên ngồi tại hải ngoại viết về
những
quán hàng quen thuộc của Sài Gòn xưa:
“Em
nhớ không, La Pagode, Givral của những sáng hẹn hò, Hoàng Gia, Pôle
Nord của những chiều đưa đón, dạo phố tết Nguyễn Huệ, Lê Lợi tấp nập
người qua, và
những tối ghé quán Bà Cả Đọi, rồi Đêm Mầu Hồng. Cái không khí ấm áp
tràn đầy tình thương của quê hương đó, làm sao có thể ngờ được chỉ trong
vài tháng đã chỉ còn để lại một mùa Xuân, một mùa Xuân cuối cùng của
những đổi thay…”
Bài hát “Chiều trên Phá Tam Giang” của Trần Thiện Thanh lại diễn tả một buổi tối Sài Gòn sắp vào giờ giới nghiêm và Thương xá Tax đang chuẩn bị đóng
cửa:
“…
Giờ này thương xá sắp đóng cửa, người lao công quét dọn hành lang, giờ
này thành phố chợt bừng lên để rồi ta nghỉ sớm. Ôi Sài Gòn, Sài Gòn giờ
giới nghiêm,
ơi Sài Gòn, Sài Gòn giờ giới nghiêm, ôi em ơi Sài gòn không buổi tối…”.
“Thương xá Tax” của Sài Gòn xưa
Sau
ngày Sài Gòn “đổi chủ”, Thương xá Tax cũng được “đổi đời”! Nhu cầu mua
sắm của người Sài Gòn được thay thế bằng “hệ thống bao cấp nhu yếu phẩm”
của nhà
nước cho nên sự nhộn nhịp của một trung tâm mua sắm ngày nào nay không
còn lý do để tồn tại. Tax biến thành nơi trưng bày mặt hàng sản xuất của
các công ty quốc doanh.
Đến năm 1978, Tax được “cởi trói” và “hóa kiếp” thành “Cửa hàng Phục vụ Thiếu nhi Thành phố”. Người bán hàng, khi đó được gọi là “Mậu dịch viên”, lại
“thắt khăn quàng đỏ” như thiếu nhi để bán mặt hàng chính là đồ chơi cho trẻ con được sản xuất bởi các công ty quốc doanh.
Dĩ
nhiên là “phục vụ thiếu nhi” như tên gọi của cửa hàng nhưng chắc chắn
việc trả tiền là của các bậc phụ huynh. Họ chắt chiu từng đồng trong
thời khó khăn
bao cấp để “mua” nguồn vui cho trẻ thơ qua những con búp bê bằng nhựa
tái sinh hay chiếc xe hơi làm bằng gỗ.
Đến năm 1981 Tax một lần nữa đổi tên thành “Cửa hàng Bách hóa Tổng hợp Thành phố” trực
thuộc Sở Thương Nghiệp và trở thành một trong những cửa hàng lớn
nhất Việt Nam thời bấy giờ. Tax khi đó mang cái tên thật lạ lẫm, vừa
dài vừa khó nhớ đối với người Sài Gòn nên trong suốt thời gian từ 1981
đến 1990 người ta vẫn dùng cái tên cũ: “… đi lên Tax”… “mua cái này ở Tax…”.
Thương xá Tax trở thành “Cửa hàng Bách hóa Tổng hợp Thành phố”
Đáng chú ý là “Cửa hàng Bách hóa Tổng hợp Thành phố” đã thu hút một số du khách đến từ các nước Đông Âu nên người Sài Gòn lại có một cái tên “bán chính
thức” là “Chợ Liên Xô” hay ngắn gọn hơn, “Chợ Nga”! Khách hàng nhiều khi đóng thành từng thùng để chuyển về nước những mặt hàng… tư bản.
Vào
thời điểm “thịnh vượng”, tòa nhà trở thành một trung tâm giao dịch với
các mặt hàng phong phú, từ quần áo, may mặc, mỹ nghệ đến những mặt hàng
xa xỉ đều
xuất hiện.
Hình
như nhà nước cũng ý thức được “Thương hiệu Tax” đã ăn sâu vào nếp nghĩ
của người dân nên ngày 19/1/1998 dòng chữ “Thương xá Tax” chính thức
được đặt trên
nóc tòa nhà! Thế là sau bao nhiêu năm “lận đận”, tòa nhà được “phục hồi
danh hiệu” đã có từ xưa.
Thương hiệu “Thương xá Tax” xuất hiện trở lại năm 1998
Bước
vào thời kỳ “đổi mới” trước sự cạnh tranh từ các trung tâm thương mại
do người nước ngoài đầu tư và quản lý, một lần nữa áp lực cạnh tranh đã
buộc Thương
xá Tax phải tự làm mới mình.
Thương
xá từ đó thuộc quyền quản lý của “Công ty Bán lẻ Tổng hợp Sài Gòn”,
trực thuộc “Tổng Công ty Thương mại Sài Gòn” với tên thương mại là SATRA
(Saigon
Trading Group), được thành lập từ năm 1995.
SATRA bên cạnh thương hiệu “Thương xá Tax”
Đọc đến đây chắc hẳn có bạn đọc thắc mắc tại sao bài viết này lại mang tựa đề “Chia tay Thương xá Tax”?
Nếu chú ý theo dõi báo chí trong nước ta sẽ hiểu ngay vì sao sẽ phải chia tay. Báo Tuổi trẻ, ngày 20/8/2014, đưa tin trong một bài viết có tựa đề “Tiểu
thương Thương xá Tax “chết đứng”:
“Việc
thương xá Tax thông báo kết thúc hợp đồng thuê mặt bằng kinh doanh tại
đây trước ngày 1/10 đã khiến các tiểu thương than “chết đứng”. Trong khi
đó
khu vực kinh doanh trên đường Nguyễn Huệ (Q. 1, TPHCM) bị ảnh hưởng bởi
việc xây nhà ga metro cũng kêu trời khi việc kinh doanh bị ảnh hưởng
nghiêm trọng”.
Trên Thanh niên Online, tác giả Trần Thùy Linh sau khi nhắc lại việc “xóa sổ” khu vực Passage Eden đã viết:
“…
Và mấy hôm nay, có một nỗi đau tưởng đã lên da non, bỗng bùng lên, dữ
dội, khi nghe tin thương xá Tax sẽ vĩnh viễn bị xóa sổ. Tôi tin rằng
những “vô tri,
vô giác” ấy, những “vật cần phải hy sinh cho sự phát triển” trên khu
đất vàng ấy, đã đau lắm. Một cao ốc 40 tầng hiện đại, sáng choang sẽ mọc
lên, thay thế cho Tax già nua cũ kỹ đã 134 tuổi. Khu trung tâm Sài
Gòn sẽ còn gì?” .
Mô hình dự án toà tháp Tax Plaza cao 40 tầng
Kiến trúc sư Nguyễn Ngọc Dũng trong bài viết “Sài Gòn đang trở nên xa lạ” đưa ra nhận xét mang tính cách chuyên môn:
“Với
một diện tích khiêm tốn vài trăm ha, trung tâm Sài Gòn vốn được quy
hoạch thành khu trung tâm hành chính và công cộng nay lại đang được nén
chặt đến
mức ngộp thở. Sài Gòn xưa giờ đang trở thành đô thị của một nước xa lạ
nào đó, những bản sắc vốn có và hồn đô thị của thành phố 300 năm tuổi
đang bị xóa nhòa.
Liệu
bạn có còn tìm được nét Sài Gòn xưa ở những cao ốc mang tên nước ngoài
như Royal Garden, Eva Royal Plaza, Avalon, Sailing Tower, Centec Tower
hay Kenton
Residence, Gemadept Tower, The Manor? Cái tên Sài Gòn cũng được nhắc
tới nhưng lại rặt một nét lai căng, ví như Saigon Sky Garden, Saigon
Plaza…”
Người Sài Gòn ngồi nhìn Thương xá Tax trước ngày chia tay
Tôi
bỗng rùng mình khi nhớ lại một câu nói của ai đó. Câu này đã được dẫn
trước bài viết nhưng cũng xin ghi lại một lần nữa để chúng ta đừng quên:
“Nếu anh bắn vào quá khứ bằng khẩu súng lục,
tương lai sẽ bắn lại anh bằng một khẩu đại bác”
Nguyễn Ngọc Chính