LẠNH QUÁ! LẠNH QUÁ!
Bác
sĩ Nguyễn Văn Đức
8748
E. Valley Blvd., Ste. H
Rosemead,
CA 91770
(626)
288-3306
Trời,
mấy bữa nay lạnh quá lạnh quá, lạnh buốt
da, lạnh thấu xương! Mùa đông
năm nay tới sớm chăng.
Chúng ta chớ có coi thường khí lạnh của
Tử Thần Mùa Đông. Tử Thần Mùa Đông hắn hại ta
nhiều cách: mưa lũ, bão tuyết
gây tai nạn ở nhà, trên đường, làm mất
điện, v.v., và còn dùng ngay cái băng giá của hắn
khiến ta khốn quẩn.
Khí lạnh giết người
Ở
Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Bệnh (Centers for
Disease Control and Prevention) cho biết hàng năm, Tử
Thần Mùa Đông bắt đi hơn 700 người. Cứ 1 triệu người, có 3 người
Tử Thần Mùa Đông đến viếng và đem
đi.
Ta mất
mạng nếu nhiệt độ của cơ thể
xuống thấp hơn mức có thể chịu
đựng (hypothermia). Bình thường,
nhiệt độ cơ thể ta (thân nhiệt) 98.6
độ F. Khi tiếp xúc với môi trường lạnh
bên ngoài, cơ thể ta chống lại khí lạnh bằng
nhiều cách, tạo thêm nhiệt để duy trì thân
nhiệt. Nhưng nếu lạnh quá
sức chịu đựng, nhất là trong môi trường
ẩm ướt như lúc trời mưa bão, các cơ
chế chống lạnh của cơ thể ta không còn
hữu hiệu, thân nhiệt hạ thấp dần.
Khi thân
nhiệt xuống đến 95 độ F (tức 35
độ C), nguy hiểm bắt đầu. Thân
nhiệt xuống thấp thế sẽ làm thay đổi
chức năng của các màng tế bào, dịch trong tế
bào thoát ra ngoài, hoạt động của các diếu
tố (enzymes) xáo trộn, những chất điện
giải trong người ta cũng mất đi sự cân
bằng. Tế bào sẽ chết vì các tổn
thương này, và cũng vì hiện tượng
nước đóng đá tại trong và ngoài tế bào.
Tình trạng thân nhiệt
hạ thấp như vậy có thể gây do việc ta
ở ngoài trời lạnh lâu quá, nhất là nơi nhiều
gió máy. Ngay cả việc tiếp xúc quá lâu với nước
hay chất kim loại (metal), những
thứ dẫn truyền hơi lạnh, cũng khiến
cơ thể ta mau thất thoát nhiệt, thân nhiệt ta
dễ hạ thấp. Trong nhà có sưởi
ấm áp, khô ráo, ta thường không có vấn đề,
trừ khi rủi bị cúp điện nên sưởi
tắt.
Tuổi tác,
một số bệnh tật và thuốc dùng khiến ta
dễ thành mồi ngon cho Tử Thần Mùa Đông.
Người kém may mắn, không nhà không cửa (homeless)
cũng vậy, điều này chúng ta dễ hiểu.
Những
thay đổi của cơ thể khi cao tuổi có thể
làm chúng ta không cảm thấy lạnh nhiều để
lưu tâm đề phòng. Các bệnh suy tuyến giáp
trạng (hypothyroidism), suy tuyến thượng thận
(adrenal insufficiency), bệnh tâm thần, các bệnh nhiễm
trùng, tình trạng suy dinh dưỡng, đường
xuống thấp trong máu khiến ta đầu hàng khí
lạnh dễ dàng hơn. Một số thuốc dùng
(beta-blockers, clonidine, meperidine, neuroleptics, general anaesthetic agents, ...) có thể cản trở các cơ
chế giúp cơ thể ta đối phó với môi
trường lạnh chung quanh. Rượu
cũng thế.
Triệu
chứng
Tùy thân nhiệt xuống thấp đến mức nào,
triệu chứng sẽ nhẹ hay nặng.
Khi thân
nhiệt xuống thấp từ 90 đến 95 độ
F (mild hypothermia), chúng ta run, tim ta
đập nhanh, đồng thời hơi thở cũng
dồn dập, chân đi không vững, nói năng không còn
lưu loát, và trí óc bắt đầu mất sáng suốt.
Khi thân
nhiệt xuống thấp hơn, từ 82 đến 90
độ F (moderate hypothermia), lúc đó mạch sẽ
chậm đi, tim bơm máu không còn hữu hiệu, máu
đến thận kém đi, hơi thở chậm, óc càng
thêm mất sáng suốt, các phản xạ giảm đi, và
ta không còn run để tạo nhiệt được
nữa. Tim có thể bắt đầu
thất nhịp.
Khi thân
nhiệt xuống dưới 82 độ F (severe
hypothermia), tim đập càng chậm,
phổi sẽ ứ nước, áp huyết hạ,
tiểu ít, các phản xạ mất hẳn, óc đi vào hôn
mê, tim thất nhịp và rồi ngừng đập.
Ngoài ra, khí lạnh cũng dễ gây hiện tượng
tổn thương tại chỗ gọi là “khí lạnh
cắn” (frosbite). Khí lạnh làm các mạch máu ngoại biên
co thắt (vasocontriction), lượng máu đến nuôi các
vùng ngoại biên như tai, mũi, má, ngón
tay hoặc ngón chân ít đi. Càng lạnh, các
mạch máu ngoại biên co thắt càng nhiều.
Đến một lúc, tai, mũi, má, ngón
tay hoặc ngón chân, không có đủ máu nuôi nên chết. Vùng
bị frostbite đầu tiên tái, bóng như sáp (waxy), song không đau hay khó chịu mấy. Sau
đó, những hiện tượng giống như bị
bỏng lửa xảy ra: da đỏ, sưng lên, nổi
những bọng nước. Nặng hơn, da chết
dần, thâm đen, rồi các bắp thịt, gân (tendons),
xương và thần kinh phía dưới da cũng tổn
thương, chết theo. Thăm
khám một người thân nhiệt xuống thấp vì khí
lạnh, chúng ta nên khám kỹ, tìm cả những vùng dễ
bị khí lạnh cắn.
Các vị cao niên có khi không than là cảm thấy lạnh,
dù họ đang trong tình trạng nguy hiểm. Các cụ
cũng có thể không run vì lạnh. Nên nếu có các cụ
trong nhà, bạn để ý các dấu chứng báo
động sau ở các cụ:
- Cụ có
vẻ mất sáng suốt hoặc buồn ngủ bất
thường
- Cụ nói
chậm hẳn đi, không rõ tiếng, hoặc hơi
thở cụ nông
- Mạch
cụ yếu, áp huyết xuống thấp
- Thấy
cụ có vẻ thay đổi cách hành xử hoặc dáng
vẻ trong thời tiết lạnh
- Cụ
phản ứng chậm chạp hoặc có vẻ như khó
điều khiển các cử động của cơ
thể
- Cụ than
cứng tay hoặc chân (stiffness of arms or
legs)
Thấy những dấu chứng báo động trên,
bạn thử lấy nhiệt độ của cụ xem
sao. (Nhà lúc nào cũng nên có cây lấy nhiệt
độ.) Nếu thấy nhiệt
độ của cụ dưới 96 độ F, bạn
gọi 911. Sự chữa trị các trường
hợp thân nhiệt xuống thấp vì lạnh thường
phải trong môi trường bệnh viện, với
sự theo dõi thường xuyên.
Trong lúc
chờ xe cứu thương
đến, bạn giữ cụ ấm và khô, dùng mền,
khăn, hoặc áo khoác đắp lên cụ. Nhiệt
từ chính cơ thể bạn cũng tốt, bạn có
thể nằm gần cụ cho cụ thêm ấm. Tránh
đừng chà xát tay, chân cụ, vì da các
cụ có tuổi rất nhạy cảm và dễ tổn
thương.
Chống khí lạnh
Như
vậy, để tránh nguy hiểm do khí lạnh, vui
hưởng lễ lạc mùa Đông, và còn có dịp nhìn
thấy cỏ cây thay áo mới trong mùa Xuân tươi mát, ta
cẩn thận:
- Trong nhà
cần có sưởi, chúng ta chẳng nên tiếc tiền
sưởi, ngày ra vào co ro, đêm khó ngủ, có khi còn nguy
hiểm. Các vị cao niên nên để sưởi ít
nhất cũng khoảng 68-70 độ F. Mền
điện cũng là cách tốt giúp ta ấm áp ban đêm
trong giường. Lỡ nhà có mất điện, không dùng
sưởi được, nên thu
xếp đến ở với ai có sưởi.
- Mỗi
lần nảy ý định đi đâu ra khỏi nhà lâu,
mở radio, truyền hình, hoặc đọc báo xem tin
thời tiết. Song đừng đặt
hết lòng tin vào họ, những người giữ
việc tiên đoán thời tiết, nên bi thảm hóa tình
thế thêm một chút, vì nào ai biết rõ ý Trời, trời
có thể bất ngờ trở lạnh hơn họ tiên
đoán, có khi còn mưa nữa đấy.
- Ăn mặc ấm áp. Nên
mặc quần áo chống lạnh có nhiều lớp
(layered, insulated clothing), ít bị ẩm (bằng polypropylene
hay len), và lót một lớp chống gió bên ngoài (windproof outer
layer). Nếu không có loại quần áo
đặc biệt này, ta mặc nhiều lớp quần áo
rộng rãi, các lớp quần áo giúp giữ không khí ấm
áp giữa chúng. Luôn nhớ mang theo
đồ đi mưa, phòng khi trời trở, mưa
bất ngờ. Nếu có thể thu
xếp, nên tránh ra ngoài khi trời đang giông bão.
- Giữ
quần áo cho khô. Quần áo ướt mất
khả năng giữ nhiệt của chúng, và cùng với
gió, chúng khiến ta mau bị lạnh, run. Đi đâu về lỡ gặp mưa, ta thay ngay
quần áo khô, ấm.
- Đội
mũ hay quàng đầu cho ấm. (Bạn có biết,
đến 30-50% thân nhiệt của ta bị mất qua da
đầu.) Cẩn
thận mang thêm cả găng tay.Tránh đừng hăng,
vận động quá đáng, chảy mồ hôi nhiều. Khi ta chảy mồ hôi, mồ hôi bốc hơi và
làm cơ thể mất bớt nhiệt.
- Tìm chỗ
trú nếu thấy lạnh, hay tự làm một chỗ trú
để tránh khí lạnh (trường hợp ở trong rừng, ...). Nếu cần, nên
đốt lửa lên để sưởi ấm.
- Ăn và uống nhiều hơn trong mùa
lạnh. Mang theo thức ăn chứa
nhiều năng lượng (như những thỏi
kẹo candy bars, trail mix), khi ra ngoài vào những lúc mà
thời tiết có vẻ bất thường, ta không
biết rõ lòng Trời. Nhưng nhớ tránh
dùng rượu, nhất là lúc trước khi đi ngủ.
Rượu cho ta cảm giác ấm hơn
thực đấy, song nó làm nở những mạch máu
gần ngay dưới da, khiến nhiệt trong
người ta thất thoát qua những mạch máu này nhanh
và nhiều hơn.
Ở những tiểu bang
tuyết giá, ta cũng nhớ sửa soạn xe
cộ, và hết sức cẩn thận khi lái trên những
con đường tuyết đã đóng thành đá
để tránh tai nạn. Có cái điện thoại di
động trong người phòng khi hữu sự, xe chết máy, gặp tai nạn, lao xuống
hố, v.v., là một bảo đảm rất tốt.
Đi ngoài
đường trơn trượt, nên mang giầy
loại tốt, có đế cao su bám đường giúp
đỡ té ngã. Vồ ếch, té ngã chỏng
gọng dễ gãy xương. Các vị
có tuổi khi ngã dễ gãy xương hông (hip fracture), có
thể đưa đến tử vong.
Chưa vào đông mà đã
lạnh quá, lạnh quá, không biết đông sắp
đến còn lạnh thêm nữa hay không! Cũng có
điều an ủi, ở Cali ta đông
không có tuyết, và nhiều lễ lạc, họp hành,
gặp mặt, cũng vui; cứ co ro trong nhà không dịp
gặp gỡ ai, có mà chết! Rồi sang tháng Giêng, ngày
bắt đầu dài ra lại, sáng sủa hơn, nghĩ
đến đó ta thấy mùa đông Cali không đến
nỗi nào.